توضیحات
دانشکده معارف اسلامی و حقوق
رساله دوره دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی
تحلیل انتقادی تبیین‌های پوزیتیویستی (اثبات‌گرا) از بزهکاری با تأکید بر اندیشه علامه طباطبایی
اساتید راهنما:
دکتر محمدعلی مهدوی ثابت و حجت‌الاسلام دکتر حمید پارسانیا
اساتید مشاور:
دکتر حسین غلامی و دکتر حسین هوشنگی
مجتبی جاویدی
خرداد ۱۳۹۳
چکیده
اگرچه پوزیتیویسم در عرصه روش‌شناختی تنها روش رایج نیست، اما هنوز هم می‌توان آن را مسلط‌ترین روش در حوزه علوم اجتماعی و از جمله حقوق کیفری و جرم‌شناسی دانست. نظریات پوزیتیویستی در تبیین چیستی بزهکاری، خود را در قالب دو ملاک صوری «نقض قواعد مورد پذیرش در جامعه» و «نقض موارد جرم‌انگاری شده در قانون» و ملاک ماهوی «اصل ضرر» نشان داده است. همچنین نظریات پوزیتیویستی در تبیین چرایی ارتکاب بزهکاری خود را در قالب چهار دسته نظریات «پوزیتیویسم زیستی»، «پوزیتیویسم روانی»، «پوزیتیویسم جامعه‌شناختی» و «نظریات تلفیقی» نشان داده است.
نظریات پوزیتیویستی در تبیین بزهکاری دارای مبانی، اصول و شاخصه‌هایی است که کاملاً از آن‌ها متأثر بوده است. این نظریه‌ها بر اساس آن مبانی و اصول زاده شده‌اند، اما گاه سیر منطقی از آن مبانی و اصول به سمت این نظریه‌ها طی نشده و لذا سازگاری لازم در این نظریه‌ها وجود ندارد. از سوی دیگر، این مبانی و اصول، علیرغم داشتن پاره‌ای شباهت‌ها با حکمت اسلامی، دارای تفاوت‌های اساسی با آن هستند. بر این اساس، در این رساله ابتدا به بررسی و نقد سیر طی شده از آن مبانی و اصول به سمت نظریه‌ها و همچنین میزان سازگاری نظریه‌ها با آن مبانی و اصول پرداخته شده و سپس به نقد و بررسی آن مبانی و اصول بر اساس حکمت اسلامی با تأکید بر اندیشه علامه طباطبایی همت گماشته شده است. این مبانی و اصول شامل مبانی و اصول معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و روش‌شناختی است. شناخت این مبانی و اصول و نقد آن‌ها، امکان شناخت محاسن و معایب تبیین‌های پوزیتیویستی از بزهکاری نسبت به سایر تبیین‌ها را به ما می‌دهد و از طرف دیگر، در راستای بومی‌سازی علوم داعیه‌دار مطالعه بزهکاری، زمینه را برای ترسیم و ارائه یک منظومه فکری جدید برای شناخت دقیق و همه‌جانبه بزهکاری و سامان‌دهی رویارویی با آن در پژوهش‌های بعدی فراهم خواهد کرد.
واژگان کلیدی: پوزیتیویسم، بزهکاری، حکمت اسلامی، علامه طباطبایی، معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی، انسانشناسی، روش‌شناسی
العنوان: التحلیل الانتقادی للتوضیحات الوضعیه من الجریمه ترکیزاً علی آراء العلامه الطباطبائی
الباحث: مجتبی جاویدی
الأستاذ المشرف: الدکتور محمدعلی مهدوی ثابت، الدکتور حمید بارسانیا
الأستاذ المساعد: الدکتور حسین غلامی، الدکتور حسین هوشنگی
الفرع الدراسی: الدراسات الإسلامیه والقانون
ملخص
قد لاتکون الوضعیه هی الوحیده فی حقل المناهج العلمیه؛ لکنها کانت ولاتزال إحدی الأسالیب المهیمنه فی العلوم الاجتماعیه، ولاسیما فی قانون الجزاء وعلم الإجرام. تحمل النظریات الوضعیه فی طیاتها معاییر ثلاث. منها شکلیّینِ، وهما «خرق الأصول المعترَفه بها فی المجتمع» و «انتهاک الجرائم المعتَرَفه بها فی القانون» ومعیاراً ماهویاً وهو”مبدأ الضرر”، والتی تأتی فی إطار شرح طبیعه الجریمه، هذا بالإضافه إلی أنّ هذه النظریات تنقسم إلی ۴ أقسام فی شرح الأسباب الدافعه لارتکاب الجریمه وهی: “الوضعیه البیولوجیه”، “الوضعیه النفسیه”، “الوضعیه الاجتماعیه” و “النظریات المرکبه”.
قد تأثرت النظریات الوضعیه فی بیان الجریمه تأثرا تاماً، بمبادئ وأسس وسمات تعتبر الحجر الأساس لها؛ لکنها أحیانا لم تواصل مجراها المنطقی للوصول إلی هذه النظریات؛ فلذلک لا یُری التلاؤم المطلوب فی هذه النظریات. من جانب آخر، وعلی الرغم من وجود بعض أوجه التشابه بین هذه المبادئ والأصول والحکمه الإسلامیه، قد توجد خلافات جذریه بینها. فعلی هذا الأساس، بدأنا فی هذه الأطروحه بدراسه نقدیه لخلفیه تلک المبادئ والأصول فی سبیل الوصول إلی النظریات؛ وکذلک معالجه مدی تلاؤم النظریات هذه، مع تلک المبادئ والأصول؛ ومن ثَمّ قمنا بدراستها ونقدها وفقا لما جاء فی الحکمه الإسلامیه، ومع الترکیز علی آراء العلامه الطباطبائی. تشتمل هذه المبادئ والأصول علی نظریه المعرفه(ابیستیمولوجیا)، علم الوجود(أنتولوجیا)، علم الإنسان(أنثروبولوجیا)، والمنهجیه(میتودولوجیا). ولقد تُمکّننا معرفه هذه المبادئ ونقدها من معرفه المحاسن والمعایب للتوضحیات الوضعیه من الجریمه بالنسبه إلی سائر التوضیحات ومن ناحیه أخری، وعلی سبیل توطین العلوم المدعیه لدراسه الجریمه، تمهّد الأرضیه المناسبه لرسم وتقدیم نظام فکریّ جدید للمعرفه الدقیقه والشامله من الجریمه وتنظیم کیفیه مواجهتها فی البحوث القادمه.
المفردات المفتاحیه: الوضعیه، الجریمه، الحکمه الإسلامیه، العلامه الطباطبائی، نظریه المعرفه(ابیستیمولوجیا)، علم الوجود(أنتولوجیا)، علم الإنسان(أنثروبولوجیا)، والمنهجیه(میتودولوجیا).
Abstract
In the area of methodology, although positivism is not the only common method, it can still be considered as the most dominant method in social sciences including criminal law and criminology. Positivist theories explaining the nature of the crime have been presented in the form of two formal criteria, namely, “violation of the accepted rules of society” and ” violation of what is criminalized by the law” and substantive criterion for “harm principle”. In addition, the positivist theories about explaining “Why is crime committed? ” have been divided into four categories including “biological positivism,” “psychological positivism,” “sociological positivism” and ” integrated theories”.
Positivist theories about explaining “criminality” have foundations, principles, and some multiple factors or indications that have been totally influenced by them. These theories are derived from the mentioned principles and bases, nevertheless sometimes there is a lack of logical relationship between these theories and their foundations and principles and therefore they look paradoxical. On the other hand, these foundations and principles, despite some common characteristics with Islamic philosophy or wisdom have fundamental differences with it. Accordingly, this thesis has primarily explored the relationship between these theories and their foundations and principles and the level of their adaptation and then it has surveyed and criticized them based on the Islamic philosophy with an emphasis on Allameh Tabatabai’s Thought. It includes epistemological, ontological, anthropological, and methodological principles. Recognizing these principles and their critique, on the one hand, enables us to identify better the advantages and disadvantages of positivist explanations of crime and on the other hand, in order to localize criminal surveys, it will provide a framework in which new ideas are introduced concerning an accurate and comprehensive understanding of crime and its prevention in future researches.
Keywords: Positivism, Criminality, Islamic Philosophy, Allameh Tabatabai, Epistemology, Ontology, Anthropology, Methodology
Imam Sadiq University
(A.S)
The Critical Analysis of Positivist Explanations of Criminality with Emphasis on Allame Tabatabaei‘s Thought
A thesis Presented for the
Degree of PH.D. in the Criminal Law and Criminology
Faculty of Islamic Studies and Law
Supervisors:
Dr.Mohammad Ali Mahdavisabet
Dr.Hamid Parsania
Advisors:
Dr. Hossein Gholami
Dr. Hossein Hooshangi
Author:
Mojtaba Javidi
June 2014
