دانشگاه امام صادق {u}
دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات
پایان‌نامه دوره دکتری فرهنگ و ارتباطات
دین و سبک زندگی مطالعه موردی شرکت کنندگان یکی از جلسات مذهبی
محمد سعید مهدوی کنی
استاد راهنما:
دکتر ناصر فکوهی
زمستان ۱۳۸۴
چکیده
این پایان نامه از منظری کلان نگر، تلاشی است برای بررسی نقش دین در تحولات فرهنگی – اجتماعی ایران معاصر. به عبارتی دیگر محقق در این تحقیق در صدد آن است، در حد امکان و در محدوده انتخابی، روشن کند اولاً چگونه دین در شرایط گذار یک جامعه سنتی به جامعه نوین بازتولید می‌شود و ثانیاً جایگاه دین در فرایند شکل گیری باورها، گرایشها و تمایلات فردی از یکسو و کنشها، روابط، هنجارها، نهادها و ساختارهای اجتماعی از سوی دیگر در کجا است.
این کنکاش در محدوده “سبک زندگی” ـ به عنوان بخشی از زندگی روزمره ـ انجام پذیرفته است. (سبک زندگی در این تحقیق به اختصار عبارت است از: الگو یا مجموعه کنشهای مرجح یا رفتارهای ترجیحی).
در این تحقیق تلاش می‌شود تا رابطه میان دین به عنوان جوهر فرهنگ و عمیق‌ترین و با ثبات‌ترین لایه فرهنگ با سبک زندگی به عنوان یکی از متحول‌ترین لایه‌های آن بررسی شود. پیوند وثیقی که این هر دو (دین و سبک زندگی) بامسائل کلیدی و حساس حیات بشری همچون مسأله هویت (یا تمایز) فردی و اجتماعی و فعلیت بخشی به قدرت تشخیص و انتخاب انسانی خورده است، اهمیت چنین مطالعه‌ای را روشن می‌کند.
در این راستا تلاش می‌شود به چهار سوال اصلی پاسخ داده شود:
- آیا سبک زندگی می‌تواند مرتبط با (یا متأثر از) دین (یا فرهنگ دینی یا مؤلفه‌های دینی موجود در یک فرهنگ) باشد؟
- دین چه تأثیری بر سبک زندگی و مؤلفه‌های آن می‌گذارد؟ یا به عبارتی متواضعانه‌تر، چه روابطی با سبک زندگی و مؤلفه‌های آن دارد؟
- دین چگونه و طی چه فرایندی با سبک زندگی مرتبط می‌شود(و بر آن تأثیر می‌گذارد)؟
- چگونه می‌توان رابطه دین و سبک زندگی را مطالعه کرد؟
این یک تحقیق “اکتشافی” است و تکیه آن ابتدائاً بر تحلیل فضای مفهومی دین و سبک زندگی و در مرحله بعد بر توصیف روابط احتمالی میان این دو است؛ اگرچه بررسی دیدگاهها و نظریه‌ها پیرامون این موضوع حدی از تبیین را نیز در بر دارد.
بخش اول پایان‌نامه به مباحث نظری اختصاص دارد و بخش دوم حاوی یک مطالعه موردی است. طی این مطالعه رابطه آموزه‌های دینی یک مبلغ مذهبی ـ که محوریت یکی از جلسات مذهبی هفتگی پر سابقه را بر عهده دارد ـ با سبک زندگی شرکت‌کنندگان مستمر و با سابقه آن، به صورت محدود، بررسی می‌شود. انتخاب این جلسه به گونه‌ای صورت گرفته است که اولاً بتوان هرچه عینی‌تر آموزه‌های مبلغ را حتی‌المقدور معرف دینی دانست که این شرکت‌کنندگان بدان پایبند هستند و ثانیاً آن را به عنوان یک نمونه ممکن‌الوقوع (به قول بوردیو) و تا حد ممکن دارای ظرفیت تعمیم ارائه کرد.
این مطالعه موردی منجر به پیشنهاد مدل واره‌ای می‌شود (عمل محوری اعتدالی فردگرایانه) که سبک زندگی شرکت‌کنندگان در جلسه مذکور را تا حدودی توضیح می‌دهد.
اهمیت این مطالعه موردی صرفاً ناشی از اهمیت بررسی روابط دین با سبک زندگی نیست بلکه بدیع بودن مطالعه جلسات مذهبی، مطالعه دینداری با تکیه بر رفتار روزمره مؤمنان (و نه اعتقادات، نگرشها، مناسک و نهادهای دینی)؛ استفاده از سبک زندگی به عنوان روش تحقیق و استفاده از راهبرد ترکیبی به عنوان راهبرد روشی در آن، از دیگر موارد قابل ذکر است. این تحقیق همچنین نشان می‌دهد می‌توان از سبک زندگی برای طبقه‌بندی دینداری در جوامع مختلف بهره برد.
کلید واژه : دین ، فرهنگ ،زندگی روزمره ، سبک زندگی
العنوان: الشریعه « اسلوب الحیاه »
الباحث: سعید مهدوی کنی
الاستاذ المشرف: الدکتور ناصر فکوهی
الفرع: الثقافه والإعلام
المستوی: دکتوراه
الخلاصه
تعتبر هذه الرساله عبر منظار شامل، محاوله لدراسه دور الشریعه فی التطورات الثقافیه – الإجتماعیه الراهنه فی ایران. حیث حاول الباحث، على قدر الوسع والنطلاق المختار، ان یُوَضِّح کیف یتولد الدین من جدید عند ما ینتقل المجتمع من التقلید إلى الحداثه وما هی مکانه الدین فی مراحل تکوین المعتقدات والنزعات والاتجاهات الفردیه من جانب وأیضا ما هی مکانه الدین فی سلوکیات المؤسسات والأنظمه الاجتماعیه وعلاقتها ومبادئها من جانب آخر.
یأتی هذا البحث فی مجال “أسالیب الحیاه” کجزءٍ من الحیاه الیومیه. نعبر عن « اسلوب الحیاه » فی هذه الرساله، باختصار، عن مجموعه من الافعال المرجحه أو السلوکیات الترجیحیه یسعى هذا البحث دراسه علاقه الدین، کجوهر للثقافه وأعمق وارسخ طبقه لها، باسلوب الحیاه، کإحدى الطبقات الاکثر تحولاً لها. تبدو أهمیه هذه الدراسه من تلک العلاقه الوطیده بین الشریعه و« اسلوب الحیاه »ومسائل اساسیه وحیویّه کالهویه الفردیه والاجتماعیه وتفعیل قدرات التمییز والخیار لدی الانسان.
وعلى هذا المنحی نحاول الاجابه على اسئله اساسیه أربعه:
- هل یتأثر « اسلوب الحیاه »من الشریعه أو الثقافه الدینیه أو المقومات الدینیه المتواجده فی ثقافهٍ ما؟
- ما هی تلک الآثار التی تترکها الشریعه على « اسلوب الحیاه »ومقوماتها؟ أو بعباره أکثر تواضعاً، ما هی علاقات الشریعه بـ« اسلوب الحیاه »ومقوماتها؟
- کیف وعبر أیّ مسار تنشأ العلاقات بین الشریعه و« اسلوب الحیاه »حیث تترک أثرها علیه؟
- کیف یمکن دراسه علاقه الشریعه باسلوب الحیاه؟
یُِعدّ هذا البحث من البحوث الاکتشافیه کما أنّه رکّز بادیء ذی بدء على تحلیل بیئه مفهوم الشریعه و« اسلوب الحیاه »وإبتنى فی المرحله التالیه على وصف العلاقات المحتمله بینهما ولقد شَغل دراسه الرؤی والآراء حول الموضوع حیّزاً من التبیین.
یختص القسم الأول بالبحوث النظریه، ویهتم القسم الثانی بدراسه مصداقیه للتعالیم الدینیه المقدمّه من قبل داعٍ دینی، یمثل المحور لحلقه دینیه اسبوعیه ذات جذور، وتأثیر هذه التعالیم على اسلوب حیاه المشارکین بإستمرار فی تلک الحلقه. لقدتم اختیار هذه الحلقه حسب المواصفات التالیه اولاً بشکل یمکن اعتبار تعالیم الداعی، معروف دینیاً یلتزم به المشارکون، ثانیاً یمکن اعتبارها نموذجاً ممکناً (بناءً على ما یُسمیه بوردیو) ویمکن تعمیمه على قدر الإمکان. لقد أدّت هذه الدراسه المصداقیه إلى اقتراح نموذج (العمل المحوری المعتدل الفردی) حیث یفسر اسلوب حیاه المشارکین فی الحلقه الآنفه إلى حدّما.
لم تقتصر أهمیه هذه الدراسه المصداقیه على أهمیه دراسه علاقه الشریعه بـ« اسلوب الحیاه »فحسب، بل مما یجدر ذکره توصل هذه الرساله إلى روعه دراسه الحَلَق الدینیه، دراسه الدّین ترکیزاً على السلوک الیومی للمؤمنین (ولیس معتقداتهم ورؤاهم والمناسک والمؤسسات الدینیه)، استخدام « اسلوب الحیاه »کإداه للبحث العلمی واستخدام الطریق المزجی کطریق منهجی فی ذلک. کما یؤکد هذا البحث على امکانیه استخدام « اسلوب الحیاه » لتصنیف الالتزام بالدین فی مختلف المجتمعات.
الکلمات الاساسیه : الدین ، الثقافه ، اسلوب الحیاه ، الحیاه الیومیه
Abstract
The purpose of this dissertation is to survey the role of religion in the socio-cultural developments of contemporary Iran. In other words, the research intends to shed light on two things. First, the way religion is regenerated when there is a shift from a traditional to modern society. Second, the status of religion in the process of the formation of personal beliefs, tendencies, inclinations and preferences on the one hand, and social relations, norms, institutions and structures on the other. The survey is carried out within the framework of the “lifestyle” as a part of everyday life; (by “lifestyle” we mean briefly the whole pattern of preferred practices).
In this research we have attempted to examine the relation between religion as the profoundest and most sustained layer of culture with lifestyle which is one of the most changeable layers. The significance of the issue becomes more apparent when one recognizes the strong link between religion/lifestyle and the critical problems of human life like individual and social identities (distinctions) and the realization of human power of discernment and choice.
To this end, four basic questions are to be answered:
- Could there be some relation between lifestyle and religion (or religious culture or the religious components of a culture)?
- What are the impacts /relationships of religion on /with lifestyle and its components?
- How and through what process could religion be related to lifestyle?
- How is it possible to study this relationship?
This is an “exploratory study” and its emphasis is primarily on the conceptual analysis of religion and lifestyle, and then on the description of the possibility of a relationship between the two.
The first section of dissertation is dedicated to theoretical bases, and the second part is a case study. Here, the relation between the teachings of a religious preacher, who holds the responsibility of a famous weekly religious circle, and the permanent participants’ lifestyle is examined on a limited basis. The selection of this circle was quite deliberate to make sure that the teachings objectively represented the religiosity of the participants and that it could be extended as a possible sample (in Bourdieu’s words) to other cases. This case study leads to the suggestion of a semi-model (Moderately Individualistic Pragmatism) which can almost explain the participants’ lifestyle.
It is not only the crucial value of religion/ lifestyle relationship which gives a high significance to the above case study but one should also consider the novelty of the study, the evaluation of religiosity on the basis of the believers’ daily conducts (not just beliefs, attitudes, rituals and religious institutions), using lifestyle as a research method and utilizing an eclectic approach as a method in the whole process.
The research also shows that lifestyle could be utilized for classifying religiosity in different societies.
Key words:
Religion , Culture , Everyday Life, Lifestyle
I.S.U
Religion & Lifestyle: A Case Study of Participants of a Religious Circle
A thesis presented for the Degree of Ph.D in
Culture & Communication
Faculty of Islamic Studies & Culture & Communication
Imam Sadiq (Peace be upon him) University
Mohammad Saeed Mahdavi Kani
Supervisor:
Dr. Naser Fakoohi
Advisors:
Dr.G.Haddad’e’Adel Dr.Y.Abazari
Jan. ۲۰۰۶