پایان‌نامه:تحلیل نشانه­شناختی مناسک حج: رویکردی فرهنگی – ارتباطی

دانشگاه امام صادق علیه السلام

دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات

پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات

گرایش مطالعات سیاستگذاری

تحلیل نشانه­شناختی مناسک حج: رویکردی فرهنگی – ارتباطی

استاد راهنما

دکتر حسن بشیر

استاد مشاور

دکتر محمد هادی همایون

دانشجو

ابوذر زارع درخشان

بهمن ۱۳۹۱

چکیده

بزرگترین کنگره انسانی در جهان به طور مداوم و هر ساله در موسم حج به وقوع می­پیوندد و انسانی­هایی با زبان­ها، فرهنگ­ها، ملیت­ها و نژاد­های متفاوت به طور هماهنگ مناسک حج را به جای می­آورند. انرژی و پتانسیل بسیار زیاد ارتباطی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نهفته در این اجتماع انسانی می­تواند الگویی برای زندگی فردی و اجتماعی و نیز شکل­گیری ارتباطات کارآمد در سطح ملی و جهانی باشد. تحقیق پیش­رو به دنبال پاسخ این سوال است که مناسک حج دارای چه ظرفیت­های ارتباطی و فرهنگی است؟

با توجه به اینکه حج، یکی از بارزترین آیین­های اسلامی است در این تحقیق با استفاده از ادبیات ارتباطات آیینی، مناسک حج مورد بررسی قرار گرفته و رابطه آن با سطوح ارتباطاتی (ارتباط با خود، ارتباط بین­فردی، ارتباط گروهی و بین­گروهی، ارتباط جمعی و …) و حوزه­های مختلف ارتباطات (میان­فرهنگی، بین­المللی، جهانی، سنتی و …) بیان شده است. در ادامه نیز چهار نظریه ۱- همگرایی فرهنگی، ۲- ارتباطات بین قومی، ۳- هم فرهنگی و ۴- نظریه ارتباطاتی هویت، از بین نظریات ارتباطات میان­فرهنگی، انتخاب و آیین ارتباطی حج بر اساس آنها تبیین گردیده است.

از آنجا که در پس هر یک از اعمال حج رازها و رموزی نهفته و جزء جزء مناسک حج مملو از نشانه­های نمادین است، می­توان بسیاری از این نشانه­ها را با رویکردی فرهنگی-ارتباطی و با استفاده از دانش نشانه­شناسی رمزگشایی نمود. با توجه به نظریات گوناگون نشانه­شناسی، در این تحقیق، تعریف عام موریس و اکو از نشانه، زمینه مطالعاتی معنی­شناسی موریس، انواع نشانه­های پیرس، مفاهیم اولیه کنش نشانه­ای سوسور که بر اندیشه بارت نیز تاثیر داشته و نهایتا تحلیل نشانه­شناختی رولان بارت (با تاکید بر اسطوره­شناسی وی) به عنوان روش مختار انتخاب شده و معناها و اسطوره­های مناسک حج از میان نظام­های نشانه­ای مختلف موجود در این آیین، شناسایی و مورد پردازش قرار گرفت.

اولین پیشنهاد نظری این تحقیق، توسعه نگاه به حج از یک مناسک شرعی، به الگویی برای تغییر نظم اجتماعی موجود و ترسیم یا ایجاد نظم اجتماعی مطلوب است. از آنجا که آیین­ها اغلب در حالتی شرطی اتفاق می­افتند یعنی آنها غالبا نه درباره آنچه وجود دارد بلکه درباره آن چیزی که می­تواند، ممکن است یا باید باشد هستند می­توانند نظم اجتماعی کنونی را تغییر داده یا نظم مطلوب را ترسیم کنند. همچنین از آنجا که ساختار بسیاری از  آیین­ها شامل فضای تحریکی ناشی از ایجاد وقفه­ای در نقش­ها و قواعد معمول اجتماعی است، دوره­هایی انتقالی محسوب می­گردند که می­توانند محورهای متعددی برای فعالیت­های اجتماعی و امکانی برای خلاقیت در تفکر اجتماعی به وجود آورند. بنابراین حج نیز به عنوان وقفه و دوره­ای انتقالی، جدی و تاثیرگذار در حجاج، فرصتی را پیش­روی انسان مسلمان و جامعه اسلامی می­نهد تا برای تحول به سوی الگوی مطلوب مورد نظر حرکت کند. این کارویژه از طریق معناهای پنهانی و اسطوره­های حج صورت می­پذیرد در نتیجه اسطوره­های حج قابلیت مدیریت تغییرات اجتماعی را دارند و می­توانند از راهبردهای لازم برای تبدیل موضوعات بنیادین به گفتمان حاکم در جهان اسلام به شمار روند. در این راستا باید اسطوره­های مربوط به حج هر چه بیشتر مورد مطالعه قرار گرفته و با روش­های مختلف علمی و هنری منتشر شود.

پیشنهاد دوم آنکه نمایش و بازنمایی یک اسطوره در سطح جامعه، در قالب آیین و به صورت نشانه­های نمادین امکان­پذیر است؛ چرا که گروه یا جامعه با پذیرش یک آیین، زمینه مناسب برای اجرایی شدن الگوی مطلوب در اجتماعات انسانی می­بیند. در واقع اسطوره­ها می­توانند با تبدیل به آیین و از طریق آیین­هایی که اجرا می­شوند به زندگی اجتماعی وارد شوند و در مواقع حساس توسط فرد یا افرادی، اسطوره­های جدیدی را تولید نمایند.

همچنین اضافه شدن یک گرایش تحصیلی به رشته فرهنگ و ارتباطات با عنوان مطالعات آیینی و اضافه شدن درسی به عنوان ارتباطات آیینی در برنامه آموزشی این رشته و نیز زمینه­سازی تبادل اطلاعات علمی، پزشکی، صنعتی، کشاورزی و … در ایام حضور حجاج در مدینه و مکه و موارد متعدد دیگری پیشنهاد می­شود.

واژه­های کلیدی: مناسک حج، آیین، فرهنگ و ارتباطات، نشانه­شناسی، اسطوره، ارتباطات آیینی، ارتباطات میان­فرهنگی

العنوان: التحلیل السمیوطیقی للحج؛ مقاربه ثقافیه-اعلامیه

الأستاذ المشرف: الدکتور حسن بشیر

الأستاذ المساعد:  الدکتور محمد هادی همایون

الطالب:  ابوذر زارع درخشان

الفرع الدراسی: الدراسات الإسلامیه، الثقافه والاتصالات

الملخص

الحج أکبر مؤتمر إنسانی فی العالم، یقام سنویا وباستمرار ویضم أناسا من مختلف اللغات والثقافات والجنسیات والأعراق حیث یأتون فرادی و جماعات لأداء مناسک الحج بتناسق وانتظام بدیع. وما فی هذا الاجتماع البشری العظیم من طاقات تواصلیه وإعلامیه وثقافیه واجتماعیه وسیاسیه  یستطیع أن یکون نمطا للحیاه الفردیه والاجتماعیه ومثالا لتکوین تواصل وعلاقات مفیده على المستوى الوطنی والعالمی. والبحث الذی بین أیدیکم یرمی إلى الإجابه عن سؤال فی هذا المجال وهو ” ما هی الطاقات والفرص المتوفره فی مناسک الحج للعلاقات والتواصل الثقافی”؟

ونظرا إلی أن الحج من أبرز الشعائر الإسلامیه فإن هذا البحث یستخدم أدبیات العلاقات الشعائریه لإلقاء الضوء على مناسک الحج وتبیین ارتباطها مع مستویات مختلفه من العلاقات ( أی العلاقه مع النفس، العلاقه بین الأفراد، العلاقه بین الفرق والعلاقات الجمعیه و…). ثم یتم اختیار أربع نظریات من بین نظریات العلاقات الثقافیه وهی: ۱-  التقارب الثقافی، ۲- التواصل بین القومیات، ۳- التماثل الثقافی و ۴- نظریه الهویه الإعلامیه.  ویتم إلقاء الضوء على شعائر الحج التواصلیه بناء على هذه النظریات.

وبما أن هناک أسرارا وحکما تکمن وراء کل واحد من مناسک الحج انّ کل جزء منها ملیء بالعلامات والرموز فیمکننا کشف کثیر من هذه الرموز بتوجه ثقافی – تواصلی وباستخدام علم السمیوطیقا (علم دراسه العلامات والرموز). ونظرا إلى النظریات المختلفه فی علم السمیوطیقا فإن المنهج الذی اخترناه فی هذا البحث یعتمد على التعریف العام الذی قدمه موریس وإکو للرمز ومنهج موریس فی دراسه علم المعانی وأنوع الرموز لبیرس والمفاهیم الأولیه للفعل الرمزی عند سوسیر (والتی قد أثرت فی أفکار بارت) وکذلک التحلیل السمیوطیقی لرولان بارت (مع الترکیز على منهجه فی علم الأساطیر)، وبناء على کل هذا نحدد العناصر الأسطوریه من بین الأنظمه الرمزیه فی الحج ونلقی الضوء علیها.

أول اقتراح نظری فی هذا البحث  ترقیه النظره إلی الحج من مجرد مناسک شرعیه إلى نمط لتغییر المنظومه الاجتماعیه ورسم أو إنشاء المنظومه الاجتماعیه المنشوده. وبما أن الشعائر الدینیه تقع فی ظروف شرطیه فی أغلب الأوقات أی أنها  تکون عاده حول  ما یمکن أو ینبغی أن یکون ولاتکون عاده حول ما یوجد بالفعل، فإنها تستطیع أن تغیر المنظومه الاجتماعیه أو ترسم المنظومه الاجتماعیه المنشوده. وبما أن تشکیله الکثیر من الشعائر تحتوی على عناصر محفزه تنشأ من إیقاف الأدوار والرویتنات والقواعد الاجتماعیه المعتاده فإنها تُعتبر مراحل انتقالیه من شأنها أن توجد محاور متعدده للنشاطات الاجتماعیه وتوفر مجالا للإبداع فی نمط التفکیر الاجتماعی.  لذا فإن الحج محطه ومرحله انتقالیه جاده ومؤثره فی الحجاج وتوفر للإنسان المسلم  والمجتمع الإسلامی فرصه للتحول والسیر إلى النمط الأفضل الذی ننشده. هذا المبدأ یتحقق عن طریق المعانی الخفیه والأساطیر الکامنه فی الحج وبالتالی یمکن لهذه الأساطیر أن تتحکم  بالتغیرات الاجتماعیه، کما یمکن أن تُعتبر من الاستراتیجیات الضروریه لتحویل القضایا الهامه والأساسیه إلى خطاب سائد فی العالم الإسلامی. ولتحقیق هذه الغایه ینبغی أن تّدرس الأساطیر المتعلقه بالحج أکثر من أی وقت مضى وینبغی نشر نتاج هذه الدراسات بأسالیب علمیه وفنیه مختلفه.

أما الاقتراح الثانی فهو أنه یمکن عرض وتطبیق أی أسطوره فی المجتمع فی سیاق الشعائر وفی إطار العلامات الرمزیه، لأن  أی فریق أو مجتمع یقبل بشعیره، یرى أرضیه مناسبه لتطبیق النمط المنشود فی المجتمعات البشریه. فی الحقیقه یمکن للأساطیر أن تدخل فی الحیاه الاجتماعیه عبر التحول إلى شعائر وعن طریق الطقوس التی تُمارس ومن ثم تنشئ أساطیر جدیده بواسطه الفرد أو الأفراد فی المحطات الحساسه.

کما أن هذا البحث یقترح إضافه اختصاص جدید إلى فرع الثقافه والإعلام بعنوان الدراسات الشعائریه وتقترح إضافه ماده دراسیه بعنوان التواصلات الشعائریه إلى المناهج التعلیمیه لهذا الفرع وکذلک توفیر الأرضیه المناسبه لتبادل المعلومات العلمیه والطبیه والصناعیه والزراعیه و… فی موسم الحج فی المدینه ومکه، إضافه إلى سائرالاقتراحات التی تقدم فی البحث.

الکلمات الدلیلیه: مناسک الحج، شعائر، طقوس، الثقافه والإعلام، أسطوره، التواصلات الشعائریه، التواصل بین الثقافات

Abstract:

The biggest international congregation occurs annually in Hajj and people with different languages, cultures, nationalities and ethnicity harmoniously perform Hajj ritual. The high communicative, cultural, social and political potential in this gathering can be a model for individual as well as social life and an effective communication at both domestic and international levels. This thesis will seek the communicative and cultural potentials in Hajj ceremonies.

Hajj is one of the most prominent Islamic rituals. In this thesis, Hajj is assessed by religious communicative literature and its relation with different levels of relationship (to the self, between two people, in a group and between groups, in society) and different aspects of communication (intercultural, international, global and traditional) have been explained. At the end, the following theories have been selected among theories of intercultural communication and Hajj has been explained according to them: 1- Cultural Convergence, 2- Interethnic communication, 3- Co-cultural and 4- A communication theory of identity

Since some secrets are hidden behind each one of the Hajj ceremonies and all parts of the Hajj rituals are filled with symbols, many of these can be decoded with a cultural –communicative approach and by using semiotic knowledge. Considering different semiotic views, general definition of signs by Morris and Echo, Morris semantic study, types of Pierce’s signs, primary concepts of semiotic action of Saussure which had effect on the thought of Barthes and finally semiotic analysis by Roland Barthes (with emphasis on his mythology) were selected as an independent method and meanings and myths of Hajj rituals were identified and processed among the different semiotic systems in this ritual.

The first theoretical suggestion of this research is the development of attitude to Hajj as a canonical ritual to a pattern for changing the available social order and drawing or creating a desirable social order. Since rituals occur conditionally, that is they can almost change the present social order or delineate the desirable order not for what exists but for what can, may and should exist, and since the structure of many rituals includes stimulating space resulting from creation of a pause in social conventional rules and functions, the transitional periods can create different keystones for social activities and provide opportunity for creativity in social thought. Therefore, Hajj as a pause and transitional period, which are serious and effective on pilgrims, provides an opportunity for Muslims and Islamic societies to move for change into desirable pattern. This special work is done through implicit meanings and myths of Hajj. As a result, myths of Hajj are able to manage social changes and can be regarded as the necessary strategies for converting fundamental subjects into the discourse governing World of Islam. In this regard, the myths relating to Hajj should be studied more and published with different scientific and artistic methods.

The second suggestion is that it is possible to represent a myth at social level in the form of ritual and symbolic signs because a group or a society see a good opportunity for execution of the desirable pattern in human communities. In fact, myths can enter social life by changing into ritual and through the rituals which are executed and produce new myths by person or persons at sensitive times.

It is suggested that a new orientation in the field of Culture and Communication be added under the name of “Ritual Studies” with a relative course on this subject, to build ground for scientific, medical, industrial and agricultural exchanges in the period of Hajj in Mecca and Medina.

Keywords: Hajj ceremonies, ritual, culture and communication, semiotic, mythology, ritual communication, intercultural communication

Imam Sadiq University

Faculty of Islamic Studies and Culture and Communication

Continuous M.A thesis in Islamic Studies and Culture and Communication field

Policy making studies area

Hajj practices: a cultural-communicational approach

Supervisor: Hasan Bashir

Adviser: Mohammad Hadi Homayoun

Student: Abouzar Zare Derakhshan

January  ۲۰۱۳